II Wojna Światowa.

Ruch oporu w okupowanym kraju.

Organizowana od początku października 1939 r. Służba Zwycięstwu Polski przetrwała tylko do początków grudnia, gdy gen. Sikorski powołał do życia podporządkowany rządowi na uchodźstwie Związek Walki Zbrojnej, organizację ściśle wojskową z przebywającym we Francji gen. Sosnkowskim na czele. Miała ona przygotować kadry, szkolić je i gromadzić broń do przyszłej walki o niepodległość, odłożonej do momentu osłabienia Niemiec na frontach wojny. Dowódcą ZWZ pod okupacją niemiecką został płk (od maja 1940 r. generał) Stefan Grot-Rowecki, w kampanii wrześniowej dowodzący 2 Brygadą Pancerno-Motorową. W strefie radzieckiej dowodził gen. Tokarzewski-Karaszewicz, aresztowany niebawem przez NKWD. W czerwcu 1940 r. Rowecki został mianowany komendantem głównym ZWZ, natomiast Tokarzeski-Karaszewicz po układzie Sikorski-Majski wstąpił do armii Andersa.

W lutym 1940 r. powstało też podziemie polityczne. Reprezentowały je PPS "Wolność, Równość, Niepodległość" z Kazimierzem Pużakiem na czele, Stronnictwo Narodowe z Aleksandrem Dębskim i Stronnictwo Ludowe ze Stefanem Korbońskim. Po rozmowach z Roweckim i Tokarzewskim powstał Polski Komitet Porozumiewawczy, przekształcony w czerwcu 1940 r. w Główny Komitet Polityczny, mający stanowić reprezentację polityczną narodu polskiego. W lipcu 1940 r. wstąpiło do GKP Stronnictwo Pracy z Janem Jankowskim i Cyrylem Ratajskim, mianowanym w grudniu 1940 r. Delegatem Rządu RP na Kraj (do września 1942, gdy ustąpił ze względu na stan zdrowia i wkrótce zmarł). Delegat był łącznikiem między rządem a krajem i zwierzchnikiem tajnej administracji polskiej, składającej się z okręgowych delegatur w miastach wojewódzkich, a potem i powiatowych.

Poszczególne partie, stronnictwa i obozy polityczne tworzyły też własne organizacje wojskowe. Środowiska prawicowe powołały Tajną Organizację Wojskową "Gryf Pomorski", działającą na Pomorzu, Stronnictwo Ludowe powołało Straż Chłopską, przekształconą wiosną 1941 r. na Bataliony Chłopskie z komendantem głównym Franciszkiem Kamińskim, Stronnictwo Narodowe - Narodową Organizację Wojskową. Podjął też działalność tajny Związek Harcerstwa Polskiego pod kryptonimem Szare Szeregi. Działacze przedwojennego ONR-ABC utworzyli Grupę Szańca i Związek Jaszczurczy oraz Wojskowy Związek Jaszczurczy. Uznawali wprawdzie rząd polski na uchodźstwie, nie podporządkowali się jednak ZWZ i Delegaturze Rządu na Kraj, nie wstąpili podczas akcji scaleniowej do AK. We wrześniu z części NOW i Związku Jaszczurczego powstały skrajnie prawicowe Narodowe Siły Zbrojne, hołdujące faszyzmowi włoskiemu, zwalczające Żydów, komunistów i ZSRR. W maju 1941 r. Bolesław Piasecki z dawnego ONR-Falanga założył antyradziecką Konfederację Narodu stawiając sobie za cel utworzenie imperium słowiańskiego z Wielką Polską na czele. Powstało też wiele innych, mniejszych organizacji. Rozbicie polskiego podziemia na dzisiątki organizacji o różnych programach prowadziło nieuchronnie do wewnętrznych tarć i konfliktów nie sprzyjających wcale walce z okupantem.

Mimo wszystko podziemie umacniało się i krzepło organizacyjnie. Podstawową jego siłą był ZWZ. Organizował on tajne szkoły podchorążych i podoficerów, propagował zasady zachowania się Polaków pod okupacją (unikanie rozrywek, bojkotowanie prasy gadzinowej i kin, zarządzeń okupanta, żółwia praca itp.), zorganizował wymiar sprawiedliwości wymierzony przeciw kolaborantom (pierwszy głośny w Warszawie zamach 7 marca 1941 r. był wyrokiem na znanego aktora współpracującego z Niemcami, Igo Syma), wywiad i kontrwywiad, nasłuch radiowy rozgłośni z Londynu.

Wszystkie tajne organizacje wydawały w podziemiu własne pisma (aż 290 tytułó w 1941 r.), prowadziły też tajne wydawnictwa. Największy zasięg miał "Biuletyn Informacyjny" Komendy Głównej ZWZ i Delegatury, czytywany w całej Polsce. Tajna prasa i literatura podawała informacje utajnione przez okupanta, ośmieszała jego poczynania, podnosiła na duchu naród. Już od jesieni 1939 r. zaczęto też organizować tajne komplety gimnazjalne i akademickie. Patronowała tej akcji Tajna Organizacja Nauczycielska powstała z dawnego ZNP. W grudniu 1939 r. podjęła ona uchwałę o prowadzeniu pracy oświatowej w oficjalnym szkolnictwie Generalnego Gubernatorstwa, jak też zakładaniu tajnych szkół. TON współpracował ściśle z Departamentem Oświaty i Kultury Delegatury Rządu RP. Działaczami jej byli Teofil Wojeński, Wacław Tułodziecki, Kazimierz Maj i Czesław Wycech. W latach okpuacji tajne studia ukończyła ok. 10 tys. osób, szkoły średnie - 100 tys.

W latach 1941-1943 Delegatura rozrosła się organizacyjnie. Po Ratajskim kierował nią prof. Jan Piekałkiewicz z SL. Aresztowany w lutym 1943 r. przez gestapo, w czerwcu zginął od kul plutonu egzekucyjnego. Jego następcą został Jan Jankowski. Przy Delegaturze powstało Biuro Ziem Zachodnich, przygotowujące przejęcie przez Polskę po wojnie zdobyczy na Niemcach. Zorganizowany też został Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, tj. przyszła policja. Departament Oświaty i Kultury Delegatury zajmował się - poza szkolnictwem - ratowaniem dzieł sztuki, kultury, zbiorów bibliotecznych i muzealnych, rozwijaniem tajnej prasy i wydawnictw, Departament Pracy i Opieki Społecznej - opieką nad więźniami politycznymi, ich rodzinami, nad sierotami i samotnymi matkami, których mężowie przebywali w niewoli, na przymusowych robotach czy w PSZ na Zachodzie. W zakresie opieki społecznej dużo zrobiła też Rada Główna Opiekuńcza, kierowana przez hr Adama Ronikiera.

W grudniu 1942 r. powstało Kierownictwo Walki Czynnej. Organizowało sądownictwo państwa podziemnego, zajmujące się karaniem zdrajców, szpiegów, kolaborantów lub gorliwców służących Niemcom. Większe przestępstwa karano śmiercią, mniejsze - chłostą, naganą, ostrzeżeniem, w przypadku kobiet utzrymujących intymne stosunki z Niemcami - strzyżeniem włosów aż do łysiny. Kierownictwo Walki Cywilnej koordynowało działalność partii i organizacji podziemia, wydawało odezwy, instrukcje i zalecenia, rejestrowało zbrodnie niemieckie, wydawało fałszywe dokumenty członkom podziemia, zbierało informacje radiowe. Jego działalnością kierował adwokat Stefan Korboński z SL. W połowie lipca 1943 r. KWC zostało przekształcone w Kierownictwo Walki Podziemnej.

Postanowieniem Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego Związek Walki Zbrojnej został 14 lutego 1942 r. przekształcony w Armię Krajową, mającą przeprowadzić akcję scalania rozbitych organizacji wojskowych podziemia. Komendantem głównym AK został gen. Grot-Rowecki. Kraj został podzielony na okręgi (województwa), te zaś na obwody (powiaty) i placówki (gminy). AK objęła swym zasięgiem Kresy Wschodnie, gdzie po 17 września 1939 r.powstała wprawdzie konspiracyja, lecz szybko została rozbita przez NKWD i do chwili najazdu Hitlera na ZSRR przetrwała tylko w formie szczątkowej lub wcale. W końcu 1942 r. Armia Krajowa liczyła ok. 200 tys. członków. W ramach jej zachowały autonomię Bataliony Chłopskie. Z Narodowej Organizacji Wojskowej tylko około połowy członków przystąpiło do AK. Mniejsze organizacje uczyniły to w całości.

Dowódcy AK podlegały Biuroa Informacji i Propagandy, Biuro Finansów i Kontroli, zaś szefowi sztabu Komendy Głównej (gen. Tadeuszowi Pełczyńskiemu, potem płk. Januszowi Bokszczaninowi) Kedyw, tj. Kierownictwo Dywersji na czele z płk. Emilem Fieldorfem, potem płk. Janem Mazurkiewiczem, a także oddziały: I - rozpoznawczy, II - wywiadu i informacji, III - operacyjno-wyszkoleniowy, IV -kwatermistrzowski i V - łączności, wydział komunikacji i szefostwo Biur Wojskowych. Broń pochodziła z kryjówek po kampanii wrześniowej, zrzutów alianckich, produkcji w warsztatach podziemnych, zdobyczy i kupna. Liczebność AK stale rosła, przed akcją "Burza" sięgała 350 tys. żołnierzy.

Głównym celem organizacji było przygotowanie powstania narodowego w momencie załamania się Niemców na frontach wojny. Rozwój sytuacji militarnej wykluczył jednak taką ewentualność. Po Stalingradzie i Kursku należało się spodziewać wkroczenia do Polski Armii Czerwonej. Tymczasem stosunki polsko-radzieckie zostały zerwane. Opracowano wtedy plan "Burza", przewidując wzmożoną akcję dywersyjną, działania zbrojne w momencie ogólnego odwrotu Niemców, opanowanie linii komunikacyjnych i terenu. Obowiązywało unikanie konfliktów z partyzantką radziecką przy zachowaniu prawa do samoobrony. Armię Czerwoną miano witać w roli gospodarza obejmującego władzę na wyzwolonym terenie.

Początkowo ograniczano aktywność bojową z obawy przed represjami ze strony silnych jeszcze Niemców. Skupiono się natomiast na wywiadzie, kontrwywiadzie, propagandzie, małym sabotażu. Szczególną formą działalności propagandowej była akcja "N", polegająca na szerzeniu destrukcji wśród żołnierzy i cywilów niemieckich. Akcją tą przez długi okres kierował dzisiejszy wybitny historyk emigracyjny, Tadeusz Żenczykowski. W działalności wywiadowczej osiągnięto duże sukcesy w rozpoznaniu ruchu wojsk niemieckich na wschód, przewozów transportów wojskowych na front wschodni, obiektów przemysłowych o portów jako celów do bombardowania. Wszystkie te dane przekazywano do Londynu. Dużym sukcesem było rozpracowanie tajemnicy pocisków V-1 i V-2 oraz wykrycie tajnej bazy doświadczalnej w Peenemunde na wyspie Uznam. Brytyjczycy przyznali, że to "oni [Polacy] ocalili Londyn" przed rakietami wroga.

Akcje Sabotażowe przeprowadzano w przemyśle zbrojeniowym, transporcie paliw, amunicji i żywności, na drogach i szlakach kolejowych oraz w różnych magazynach. Do najbardziej znanych należały akcje "Wieniec I" i "Wieniec II" (atak na węzeł kolejowy w okręgu warszawskim i na linie kolejowe na Lubelszczyźnie, Podlasiu i Mazowszu), "Wachlarz" (akcje dywersyjne na wschodzie aż po Kijów, Charków i Moskwę), rozbicie więzienia w Pińsku przez oddziały legendarnego "Ponurego" (Jana Piwnika), zamachy na czołowych funkcjonariuszy hitlerowskiego aparatu terroru, w tym na gen. Franza Kutscherę w Warszawie (1 II 1944), akcja pod Arsenałem w Warszawie i odbicie skatowanego przez gestapo "Zośki" (harcmistrza Jana Bytnara, dowódcę grup szturmowych Szarych Szeregów), "Żegota" (pomoc Żydom). Szczególną rolę w walce podziemnej odegrała podziemna organizacja harcerska Szare Szeregi, z której wywodziły się legendarne bataliony warszawskie "Zośka" i "Parasol". Według meldunków AK w okresie od 1 czerwca 1941 r. do 30 czerwca 1944 r. wykolejono co najmniej 1175 transportów kolejowych, zniszczono bądź uszkodzono ponad 4300 samochodów, wysadzono 38 mostów.

Aktywną walkę z okupantem prowadziły też Bataliony Chłopskie. Przeciwdziałały terrorowi hitlerowskiemu, nie dopuszczały do grabieży mienia rolników, broniły wysiedlanych chłopów z Zamojszczyzny, tocząc bitwy partyzanckie pod Wojdą, Zaborecznem i Różą (na przełomie 1942/1943), tworzyły oddziały partyzanckie. Pod koniec okupacji działało w Polsce około 70 oddziałów partyzanckich BCh, cała zaś organizacja miała ok. 155 tys. członków. Do AK przyłączono oddziały taktyczne w sile ok. 50 tys. ludzi, reszta zachowała samodzielność organizacyjną. Część z niej przyłączyła się w 1944 r. do komunistycznej Armii Ludowej.

Natomiast NSZ unikała na ogół walki z Niemcami, starając się zachować siły do rozprawy z komunistami. W NSZ działały dwa nurty. Pierwszy z nich uważał za główny cel wywalczenie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, obronę Kresów Wschodnich, przprowadzenie wspólnie z AK powstania powszechnego. Drugi nurt kładł nacisk na walkę z lewicą. Oba zmierzały do wyzwolenia Polski spod okupacji, przesunięcia granicy na wschód kosztem ZSRR, usunięcia Żydów z kraju, spolszczenia lub pozbawienia praw narodowych Ukraińców i Białorusinów. W myśl intencji NSZ Polska miała być państwem narodowym, rządzonym według zasad ideologii nacjonalistycznej i solidarności społecznej. Przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Polski NSZ wzmogła walkę z lewicą, nie wahając się przed mordowaniem komunistów i partyzantów AL. Ci z kolei mordowali niejednokrotnie narodowców. W październiku 1943 r. NSZ liczyła podobno ok. 72 tys. członków. Najsilniejsze wpływy miała na Kielecczyźnie, Białostocczyźnie, Rzeszowszczyźnie, Lubelszczyźnie i w rejonie Warszawy. Dowódcami głównymi jej byli: płk Ignacy Oziewicz - dowódca dywizji w kampanii wrześniowej aresztowany potem przez Niemców, płk Tadeusz Kurcyusz i płk Stanisław Nakoniecznikoff-Klukowski "Kmicic".

W rezultacie działań ruchu oporu ukształtowało się podziemne państwo polskie, obejmujące tajny aparat administracyjny, wojsko i policję, wymiar sprawiedliwości, wywiad i kontrwywiad, tajne szkolnictwo i kulturę, prasę i wydawnictwa, własne środki finansowe pochodzące w znacznej mierze z zagranicy. Państwo to uznawało legalne władze Rzeczpospolitej na uchodźstwie. Podporządkowała mu się znaczna część społeczeństwa, ale nie wszyscy. Istniała przecież wielotysięczna rzesza urzędników bardziej lub mniej gorliwie wykonująca zarządzenia okupanta, "granatowa" policja, jawni lub ukryci kolaboranci. Mało wiemy jeszcze o oddziaływaniu podziemia na chłopów. Istniały ponadto tajne organizacje nie uznające władz rządu na uchodźstwie, w tym komunistyczne. "Polskie Państwo Podziemne to raczej pewne pojęcie, skrót myślowy przydatny do opisywania rzeczywistości zbiorowego, masowego, lecz bynajmniej nie powszechnego oporu w okupowanym kraju, anieżeli konstrukcja prawno-ustrojowa w ścisłym tego słowa znaczeniu. Cała sprawa jest wszakże daleka od ostatecznych rozstrzygnięć" (Tadeusz Gąsowski, Słownik historii Polski 1939-1948). Wyjaśnią to dopiero przyszłe badania.