II Wojna Światowa.

Getta Żydowskie.

Podczas II wojny światowej na terenach okupowanych państw Niemcy tworzyli w miastach żydowskie dzielnice mieszkaniowe, potocznie zwane gettami. Zamknięte dzielnice mieszkaniowe dla Żydów (niem. jüdische Wohnbezirke) były tworzone od 1939, głównie na okupowanych ziemiach polskich (największe w Europie skupisko Żydów) oraz od 1941 w krajach nadbałtyckich, Białorusi i Ukrainie, a także na ziemiach czeskich (Terezín), a 1944 na Węgrzech.


Pierwsze getto powstało X 1939 w Piotrkowie Trybunalskim. W 1940–41 Niemcy utworzyli getto m.in. w Łodzi, Warszawie, Lublinie, Krakowie, Radomiu, a po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 1941 w Białymstoku, Lwowie, Wilnie, Stanisławowie, Drohobyczu, Równem. Ogółem na ziemiach polskich istniało ok. 400 gett, później ich liczbę zmniejszono, 





przesiedlając Żydów z mniejszych gett do większych. Od 1941 deportowano do gett w Polsce i na Wschodzie ludność żydowską głównie z Niemiec i Austrii. Zarząd gett sprawowały Judenraty (Żyd. Rady Starszych), powoływane i całkowicie zależne od władz niemieckich, podlegała im żydowska straż porządkowa. Ludność gett była wyniszczana głównie przez warunki życia (wielkie zagęszczenie mieszkańców, nędzę będącą skutkiem przesiedleń, minimalne możliwości zarobkowania i głodowych płac, ograniczone przydziały żywności stanowiące 25% przydziałów ludności polskiej, a 8% niemieckiej, katastrofalny stan sanitarny) oraz odizolowana od okolicznej ludności (murem, zasiekami, posterunkami policji niemieckiej). Całkowitą izolację uzyskano jednak tylko w getcie łódzkim. Do pozostałych gett mimo trudności szmuglowano żywność, lecz była ona droga i niedostępna dla warstw uboższych. Żydzi, zwłaszcza młodzież, stosowali opór cywilny tworząc w wielu gettach organizacje samopomocowe i polityczne, prowadząc tajne nauczanie, wydając konspiracyjną prasę. Uciekinierów z gett, jak też pomagających im Polaków, Niemcy karali śmiercią. W gettach zginęło ok. 25% ich ludności, głównie z głodu i chorób, na ziemiach wschodnich również w masowych egzekucjach, m.in. w Wilnie; pozostałych mieszkańców gett deportowano do obozów. Największą akcję deportacyjną przeprowadzono w getcie warszawskim VII–IX 1942 (ponad 300 tys. osób wywieziono do Treblinki), ostatnią w getcie łódzkim VIII 1944 (74 tys. pozostałych mieszkańców wywieziono do Auschwitz). W gettach organizowano zbrojny ruch oporu, w Wilnie na pocz. 1942 powstała Fareinigte Partizaner Organizacje, w Warszawie Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy, w Białymstoku - Antyfaszyst. Organizacja Bojowa. Podczas ostatecznej likwidacji gett Żydzi podjęli walkę zbrojną: IV–V 1943 w Warszawie (powstanie w getcie warszawskim) i VIII 1943 w Białymstoku. W 1942–44 Niemcy dokonali ostatecznej likwidacji gett, m.in. X 1942 w Pińsku, I 1943 w Terezínie, III 1943 w Krakowie, IV–V 1943 w Warszawie, VI 1943 we Lwowie, VIII 1943 w Sosnowcu, IX 1943 w Mińsku, Wilnie, XI 1943 w Rydze, VII 1944 w Kownie, VIII 1944 w Łodzi.

Sytuacja getta w Warszawie i Powstanie w 1943r.

Getto w Warszawie utworzone zostało 26 XI 1940 na podstawie zarządzenia Ludwiga Fischera, niemieckiego gubernatora dystryktu warszawskiego z dnia 2 X 1940. Obejmowało obszar ok. 400 ha w północno – zachodniej części miasta, otoczony murem. Na obszarze tym, stale uszczuplanym, przebywało początkowo ponad 400 tys. ludzi.

Obszar getta był stale uszczuplany. Po wyłączeniu w X-XI 1941 niektórych ulic getto zostało podzielone na dwie części: większą – na północ od ul. Chłodnej i mniejszą, tzw. "małe getto" – na południe od tej ulicy. Obie części połączone były pomostem nad "aryjską" ulicą Chłodną. 10 sierpnia 1942, z wyjątkiem niewielkiej enklawy, małe getto zostało praktycznie zlikwidowane. Na przełomie 1942/1943 pozostało już tylko kilka niedużych pooddzielanych terenów zwanych gettami szczątkowymi.

Od marca 1942 Niemcy rozpoczęli likwidację getta warszawskiego, organizując pierwsze transporty jego mieszkańców do obozów zagłady (głównie w Treblince). Do końca 1942 deportowano, a następnie wymordowano ponad 300 tys. ludzi.

W chwili wybuchu powstania w gettcie było już tylko około 70 tys. Żydów, niemal sami mężczyźni w wieku od 15 do 50 lat. Zostali tam, aby pracować dla Rzeszy.

19 kwietnia 1943 roku na wezwanie Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN) wybuchło zbrojne powstanie w getcie warszawskim. Była to próba zbrojnego powstrzymania podjętej przez Niemców (na rozkaz H. Himmlera) ostatecznej likwidacji getta. Resztka pozostałych w getcie Żydów (około 70 tys. ludzi) miała być deportowana do obozów zagłady i uśmiercona.

Przeciwko niemieckim oddziałom wkraczającym do getta, zbrojnie wystąpiły: Żydowska Organizacja Bojowa i Żydowski Związek Wojskowy. W sumie około 600 powstańców walczyło pod dowództwem komendanta Mordechaja Anielewicza ("Malachi", "Aniołek"). Niemcy zaangażowali około 5 tysięcy ludzi sił SS i policji, wspieranych przez czołgi i artylerię. Nad całością niemieckich sił dowództwo sprawował generał Juergen von Stroop.

Początkowo walki prowadzono na ulicach, wśród pożarów i ruin domów burzonych przez niemiecką artylerię. 24 kwietnia dowództwo Żydowskiej Organizacji Bojowej zmuszone zostało do wycofania oddziałów do "getta podziemnego" - był to system umocnionych schronów i bunkrów. Z tych ukrytych obronnych stanowisk dokonywano wypady na pozycje Niemców. Przy zdobywaniu poszczególnych bunkrów Niemcy użyli bojowych gazów duszących. 8 maja padł po zaciętej obronie bunkier dowództwa powstania przy ulicy Miłej 18. Polegli w nim komendant Anielewicz, oraz członkowie sztabu: Ch. Ankierman, L. Rotblat, A. Wilner i inni. Nie zorganizowane oddziały jeszcze przez pewien czas walczyły w gruzach getta, aż ostatecznie 16 maja walki ustały. Niemieckie oddziały tropiły jeszcze i bestialsko mordowały ukrywającą się w ruinach getta ludność.

16 maja 1943 roku generał Jurgen Stroop meldował: "Żydowska dzielnica w Warszawie przestała istnieć". Zakończeniem całej operacji było wysadzenie Wielkiej Synagogi przy ulicy Tłomackiej. Stroop meldował o deportacji 56.065 Żydów i zabiciu podczas operacji 13.929 Żydów. Zniszczono 631 bunkrów. Cała dzielnica getta została doszczętnie zniszczona i zrównana z ziemią, jednakże wielu żydowskich powstańców przedostało się na polską stronę Warszawy i wzięło później udział w drugim powstaniu warszawskim. Powstańcy getta, mimo tragicznego finału w pełni osiągnęli swoje cele, albowiem powstanie, od początku skazane na klęskę pod względem militarnym, okazało się dzięki swemu rozgłosowi i sile oddziaływania na wyobraźnię, bezspornym zwycięstwem w psychologicznej wojnie z potężnym i zarozumiałym przeciwnikiem. Zbrojne wystąpienie getta warszawskiego stało się moralnym drogowskazem dla pozostałej ludności żydowskiej na ziemiach polskich. Na wieść o wybuchu powstania w stolicy chwycili za broń Żydzi w innych gettach i obozach. W latach powojennych powstanie 1943 r. zostało uznane za jeden z najważniejszych symboli żydowskiej historii.