Piastowie

Bogurodzica - pochodzenie.

Czas powstania pieśni do dziś pozostaje kwestią sporną. Granicę dolną stanowi pierwsza połowa XII w., natomiast górną połowa XIV w. Za najbardziej prawdopodobny okres powstania Bogurodzicy przyjmuje się drugą połowę XIII w. Najwcześniejsze jej rękopisy pochodzą z początku XV w. Znaleziono dwa egzemplarze pieśni: tzw. Kcyński (od Kcynii w pobliżu Gniezna), obejmujący dwie początkowe zwrotki wraz z zapisem nutowym, oraz tzw. Krakowski, obejmujący 13 zwrotek bez nut. Ten ostatni zapis powstał ok. 1408 r. odnaleziono go na wyklejce tylnej okładki rękopisu z Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, zawierającego łacińskie kazania spisane w 1407 r. Następne zapisy hymnu są datowane na przełom XV i XVI w. W 1506 r. Bogurodzica ukazała się drukiem w Krakowie jako fragment Statutu Łaskiego, obejmuje 15 tzw. Zwrotek kanonicznych.

Najstarszy druk Bogurodzicy ze "Statutów" Jana Łaskiego (Kraków, Jan Haller, 1506) obejmuje 15 tzw. "zwrotek kanonicznych":
Bogarodzica dziewica, Bogiem sławiona Maryja,
U twego syna Gospodzina matko zwolona, Maryja!
Zyszczy nam, spuści nam.
Kyrieleison.

Twego syna Krciciela zbożny czas,
Usłysz głosy, napełni myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jenże cię prosimy.
O o, dać raczy, jegoż prosimy:
Daj na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie rajski przebyt.
Kyrieleison.

Narodził się nas dla syn boży.
W to wierzy, człowiecze zbożny,
Iż przez trud Bog swoj lud
Odjął diabłu strożą.

Przydał nam zdrowia wiecznego,
Starostę skował pkielnego,
Śmierć podjął, wspomionął
Człowieka pirwego.

Jenże trudy cirpiał bezmiernie,
Jeszczeć był nie przyśpiał zawiernie,
Aliż sam Bog zmartwychwstał.
Adamie, ty boży kmieciu,
Ty siedzisz u Boga wiecu,
Donieś nas swe dzieci,
Gdzież krolują anjeli.

Tam radość, tam miłość, tam widzenie Tworca
Anjelskie bez końca,
Tuć się nam wzjawiło diable potępienie.

Ni śrzebrem, ni złotem nas diabłu odkupił,
Swą mocą zastąpił.
Ciebie dla, człowiecze, dał Bog przekłoć sobie
Bok, ręce, nodze obie,
Krew świętą swą z boku na zbawienie tobie.

Wierzże w to, człowiecze, iż Jezu Kryst prawy
Cirpiał za nas rany,
Swą świętą krew przelał za nas krześcijany.

O duszy o grzesznej sam Bog pieczą ima,
Diabłu ją odejma,
Gdzież to sam przebywa, tu ją k sobie przyjma.

Już nam czas, godzina, grzechow się kajaci,
Bogu chwałę daci,
Ze wszemi siłami Boga miłowaci.

Maryja dziewica, prosi syna twego,
Krola niebieskiego,
Aby nas uchował ode wszego złego.

Wszytcy święci, proście,
Nas grzeszne wspomożcie,
Bysmy z wami byli,
Jezu Krysta chwalili.

Tegoż nas domieści, Jezu Chryste miły,
Bysmy z tobą byli,
Gdzie się nam radują już niebieskie siły.

Amen, amen, amen, amen, amen, amen,
Amen, tako Bog daj,
Bysmy poszli wszytcy w raj,
Gdzież krolują anjeli.

Późniejszy tekst, warszawski, z drugiej połowy XV w., ma ich już 19. Najstarsze są dwie pierwsze zwrotki, później dopisywano, aż do początku XVI ., dalsze (jest ich 22).

Znaczenie i rola.

Pieśń początkowo wykonywano tylko podczas procesji, później w czasie mszy i innych nabożeństw; śpiewano ją także jako pieśń rycerską i państwową Jan Długosz podaje, że wykonywano ją carmen patrium, pieśń ojczystą pod Grunwaldem w 1410 roku; za panowania dynastii Jagiellonów stała się hymnem narodowym i dynastycznym, towarzysząc uroczystościom koronacyjnym; z czasem stała się pieśnią gminną, śpiewaną przez żebraków.

Analiza.

Jak dotąd nie udało się ustalić pierwowzoru Bogurodzicy, toteż przyjmuje się, że powstała ona samoistnie, nie jest przekładem czy też parafrazą innego tekstu. Stworzenie tak dojrzałego artystycznie tekstu w języku narodowym mogło nastąpić dopiero w czasach powszechnej znajomości różnych form poezji liturgicznej. Zauważyć można, że jej anonimowego twórcę inspirowały bizantyjskie i staro-cerkiewno-słowiańskie wzory pieśni religijnych (wg Józefa Birkenmajera i Marii Dłuskiej Bogurodzica to kontakion, jeden z gatunków bizantyjskiej poezji religijnej), choć niezaprzeczalne jest również oddziaływanie łacińskiej poezji liturgicznej. Nawiązuje do niej Bogurodzica swoim kształtem powstała jako tekst przeznaczony do chóralnego wykonywania wokalnego podczas nabożeństw, trop, tj. uzupełnienie i rozwinięcie formuły Kyrie eleison (gr. Panie, zmiłuj się) wieńczącej obie strofy pieśni. Łącząc w sobie elementy obu tradycji, Wschodu i Zachodu, odsłania Bogurodzica duchową jedność chrześcijańską Europy.

Język utworu zawiera niespotykane nigdzie indziej archaizmy, takie jak: bogurodzica, bożycze, dziela; formy poświadczone w XV w., ale traktowane jako stare: formy rozkaźnika z końcówką -i (raczy, spuści, zyszczy) albo bez niej (napełń, słysz, usłysz).

Chrystus jest postacią centralną, modlitwy są do niego kierowane bądź za pośrednictwem Jego Matki bądź za wstawiennictwem św. Jana Chrzciciela. Podobna konfiguracja (trzy postaci: Chrystus i dwoje pośredników po jego obu stronach Maryja i Jan) występuje w ikonografii pod nazwą deesis (gr. prośba, modlitwa). Plastyczne ujęcie tego motywu można zobaczyć np. w romańskiej kolegiacie w Tumie pod Łęczycą. Polichromię przedstawiającą deesis charakteryzuje ta sama co w wypadku Bogurodzicy struktura przestrzenna: Chrystus siedzący na tronie, po jego prawej stronie Maryja, a po lewej Jan Chrzciciel, oboje w pozach modlitewnych. W pieśni zawarte zostało rozróżnienie pomiędzy pozycją Matki Boskiej a św. Jana Chrzciciela, hierarchię tych osób. Bogurodzica posiada większą moc sprawczą, toteż staje się adresatką modlitwy, natomiast na Jana Chrzciciela można się w modlitwie powołać.

Celem modlitwy jest prośba do Chrystusa o dwie najważniejsze dla człowieka sprawy: szczęśliwe życie na ziemi (zbożny pobyt), a po śmierci rajskie, a więc wieczne przebywanie.