I Wojna Światowa.

Legiony Józefa Piłsudskiego.

Wybuch wojny zdopingował do działania lewicę niepodległościową w Galicji. Już 2 sierpnia na rozkaz komendanta Piłsudzkiego wyruszył z Krakowa do Kongresówki na rekonesans patrol złożony z 7 ułanów z


Władysławem Beliną-Prażmowskim na czele. Następnego dnia połączone organizacje Strzelca i Związku Strzeleckiego utworzyły złożoną ze 163 strzelców kompanię kadrową pod dowództwem por. Tadeusza Kasprzyckiego, która odprowadzana przez Piłsudzkiego i tłumy krakowian wyruszyła z Oleandrów w kierunku Kielc. Komedant liczył na wywołanie w Kongresówce powstania antyrosyjskiego. W celu jego przyspieszenia sfingował nawet proklamację rzekomego tajnego Rządu Narodowego w Warszawie. Cała akcja zupełnie się nie udała, a mieszkańcy Kielc przyjęli obojętnie żołnierzy pierwszej kompani kadrowej. Rozczarowane akcją Polaków dowództwo austriackie chciało już rozwiązać oddziały strzeleckie i wcielić żołnierzy do pospolitego ruszenia Austro-Węgier.

Sytuację uratowali konserwatyści krakowscy, którzy doprowadzili do spotkania w magistracie posłów polskich do parlamentu austriackiego i przedstawicieli galicyjskich stronnictw politycznych. Zebrani pod przewodem prezydenta miasta Krakowa Juliusza Leo działacze uchwalili utworzenie jawnej organizacji wojskowej pod nazwą Legiony Polskie, mającej pozostawiać pod polską komendą ściśle współdziałającą z dowództwem armii austro-węgierskiej. Powołali jednocześnie Naczelny Komitet Narodowy, mający stanowić polityczny organ do załatwiania spraw wojska polskiego przy boku Austro-Węgier. Zwierzchnictwo NKN uznała Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych, która równocześnie się rozwiązała. Działania te zbiegły się z inicjatywą Władysława Sikorskiego, który wystąpił do władz austriackich z propozycją utworzenia polskiego korpusu ochotniczego.

Zalążek polskiej siły zbrojnej uratowano więc za cenę całkowitego podporządkowania się Austrii i złożenia przysięgi na wierność cesarzowi według tekstu narzuconego przez władze wojskowe. Oddziały strzeleckie Piłsudzkiego zostały przekształcone na 1 Pułk Legionów Polskich, sam komendant spadł faktycznie do skromnego stanowiska dowódcy jednego z pułków. W końcu września powstała austriacka komenda Legionów z gen. Karolem Trzaską-Durskim na czele. Nieco wcześniej, na początku września, cały Legion Zachodni złożył przysięgę i wszedł do służby. Natomiast zaplanowany drugi Legion - Wschodni - pod wpływem sprzyjających Rosji endeków i konserwatywnych Polaków odmówił złożenia przysięgi według wersji austriackiej, w rezultacie czego został rozwiązany. Część jego żołnierzy wraz z Józefem Hallerem wstąpiła na służbę do Legionu Zachodniego. Kryzys wywołany tą sprawą doprowadził do wystąpienia z NKN konserwatystów ze wschodniej Galicji i endeków.

1 Pułk Piechoty Legionów pod dowództwem Piłsudskiego wziął udział w nieudanej ofensywie austriackiej na Dęblin i Warszawę w październiku 1914 r., następnie został przekształcony w I Brygadę. 22-24 grudnia jednostka ta stoczyła krwawą bitwę pod Łowczówkiem koło Tarnowa, okupioną stratą kilkuset żołnierzy. Legioniści zdobyli w niej trzy linie okopów, odparli 16 ataków, wzięli 600 jeńców.

W październiku 1914 r. powstała II Brygada Legionów pod dowództwem austriackiego pułkownika Ferdynanda Kuttnera. Jednostka ta została skierowana do obrony granicy wegierskiej w Karpatach. Tu przez dwa tygodnie w niezmiernie trudnych warunkach terenowych i klimatycznych broniła górzystego rejonu Marmorasz Sziget, aż w końcu wypędziła stąd Rosjan. Następnie została przerzucona do Galicji, gdzie stoczyła ciężki i krwawy bój pod Mołotkowem niedaleko Stanisławowa. Przeważający liczbą i uzbrojeniem Rosjanie, dowodzeni zresztą przez Polaka, zostali tu powstrzymani, legioniści zaś wycofali się na główną pozycję. W listopadzie część II Brygady została wysłana do Bukowiny, gdzie przez sześć miesięcy prowadziła walki pozycyjne.

Wiosną 1915 r. I Brygada walczyła nad Nidą, następnie wzięła udział w majowej ofensywie wojsk państw centralnych i stoczyła ciężki bój pod Konarami koło Sandomierza. W czerwcu brygada ścigała nieprzyjaciela i biła się pod Tarłowem koło Tarnobrzegu, na początku lipca pod Józefowem koło Opola Lubelskiego, potem nad Bugiem. We wrześniu I Brygada znalazła się na Wołyniu, gdzie walczyła nad rzekami Stochód i Styr. W tym czasie II Brygada toczyła boje koło Czerniowiec na Bukowinie. 13 czerwca wodzź rtm. Zbigniewa Dunin-Wąsowicza wsławiła się brawurową szarżą na okopy rosyjskie, porównywaną ze słynną szarżą pod Somosierrą.

W październiku 1915 r. wszystkie trzy brygady walczyły na Wołyniu. W miesiąc później linia frontu ustabilizował się nad rzeką Styr, na długi okres front znieruchomiał. Dopiero 4 czerwca 1916 r. Rosjanie dowodzeni przez gen. Aleksiej Brusiłowa przeszli do natarcia na szerokim froncie od kolana Styru aż do granicy rumuńskiej. Brygady legionów broniły swych pozycji pod Kostiuchnówką, na północ od Czartoryska. Tutaj 4-6 lipca legioniści stoczyli swą największą i najkrwawszą bitwę. Walczyło w niej 6250 żołnierzy polskich pod wodzą Piłsudzkiego przeciw kilkakrotnie większej sile Rosjan. Legioniści stawili twardy opór i dopiero porażka Węgrów z prawej strony zmusiła ich do uporządkowania odwrotu. Straty w bitwie wyniosły prawie 2 tys. zabitych, rannych i zaginionych, po stronie przeciwnika były one z pewnością dużo większe. Niebawem ofensywa rosyjska została zatrzymana i linia frontu znowu ustabilizowała się, na długie miesiące. Legiony walczyły nad Stochodem do października 1916 r., po czym zostały przywiezione na Mazowsze, gdzie otrzymały sprzęt niemiecki i przeszły intensywne szkolenie według wzorów niemieckich.

W myśl planów niemieckich Legiony Polskie miały stać się kadrą przyszłego wojska niepodległej Polski, utworzonej z łaski cesarzy Niemiec i Austro-Węgier 5 listopada 1916 r. jako sojusznika państw centralnych. To małe Królestwo Polskie miało obejmować tylko ziemie wydarte panowaniu rosyjskiemu, tj. dawną Kongresówkę i, być może, część Litwy. Legiony miały wejść w skład Polskich Sił Zbrojnych, jednakże bez żołnierzy z Galicji, którzy jako poddani austriaccy mieli być wcieleni do armii Austro-Węgier. Legioniści wraz z Piłsudskim nie chcieli się na to zgodzić, toteż Niemcy usunęli komendanta i podporządkowali Polskie Siły Zbrojne generał-gubernatorowi warszawskiemu Hansowi Beselerowi. Jednocześnie przysłali do Legionów swoich oficerów, rzekomo w chrakterze instruktorów, faktycznie jako dowódców.

Napięcie w stosunkach z NIemcami zaostrzyło się w związku z tzw. sprawą przysięgową w lipcu 1917 r. Milanowicie okupanci zażądali zołżenia przez legionistów przysięgi na wierność Tymczasowej Radzie Stanu utworzonej przez mocarstwa centralne jako namiastka władzy przyszłej niepodległej Polski. Przysięga ta zobowiązywała ich do posłuszeństwa dowództwu armii niemieckiej. W Legionach nastąpił wtedy rozłam. II Brygada wraz z Józefem Hallerem, Władysławem Sikorskim i Stanisławem Szeptyckim złożyła przysięgę. Podobnie uczynili niektórzy oficerowie I Brygady, jak Marian Kukiel i Michał Żymierski. Natomiast I i III Brygada, popierane przez Piłsudzkiego, odmówiły złożenia przysięgi.

Piłsudzki postąpił tak celowo, zdawał sobie bowiem dobrze sprawę, że przebieg wojny zmienił się na niekorzyść państw centralnych i dalsze ich popieranie traci sens polityczny. W dodatku działający na Zachodzie Roman Dmowski zjednywał sobie poparcie pocarstw koalicji i tworzył wojsko polskie we Francji, a po rewolucji lutowej w Rosji i obalanu caratu zaczynała też organizować się armia polska na wschodzie.

Niemcy natychmiast zastosowali represje wobec legionistów. Żołnierze z zaboru rosyjskiego zostali intenowani i osadzeni w obozach jenieckich dla oficerów w Beniaminowie, a dla szeregowych i podoficerów w Szczypiornie pod Warszawą. Natomiast galicjan wcielona do armii austriackiej i wysłano na front włoski. W nocy z 21 na 22 lipca Niemcy aresztowali Piłsudskiego oraz Sosnkowskiego i wywieźli ich do twierdzy Magdeburg. Komendant Legionów zerwał więc ostatecznie z okupantami. W oczach Polaków stał się męczennikiem za sprawę narodową, co przysporzyło mu tylko popularności. Tymczasem Niemcy kontynuowali aresztowania i niebawem zamknęli pod kluczem licznych działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej.

POW powstała z inicjatywy Piłsudzkiego już w sierpniu 1914 r. w Warszawie jako tajna organizacja militarna jednocząca członków Strzelca i Związku Strzeleckiego na terenie Kongresówki. Komórki POW powstały następnie w skupiskach polskich na Litwie, Białorusi, Ukrainie, w głębi Rosji, a także w Galicji. Zadaniem ich było prowadzenie dywersji i wywiadu na tyłach wojsk rosyjskich. Część jej członków weszła w skład I Brygady Legionów. Po odrzuceniu przez okupantów niemickich i austriackich postulatu niezależności Legionów Piłsudzkiego wydał polecenie przejścia do półlegalnej działalności. Po podporządkowaniu POW Tymczasowej Radzie Stanu nastąpił krótki okres legalnej działalności, ale po kryzysie przysięgowym zaczęła się ścisła konspiracja. Na początku 1917 r. POW liczyła ok. 13 tys. członków. Po aresztowaniu Piłsudskiego komendantem organizacji został Edward Rydz-Śmigły. POW prowadziła działania dywersyjne w momencie załamania się potęgi państw centralnych na frontach wojny.

Orientacjia prorosyjska także utworzyła swoją siłę zbrojną. Był to tzw. Legion Puławski sformowany z ochotników w Chełmie i Brześciu, następnie przeniesiony do Puław, stąd nazwa. Liczył tylko ok. 1 tys. żołnierzy. Podporządkowany został utworzonemu w listopadzie 1914 r. w Warszawie Komitetowi Narodowem Polskiemu, z prezesem Zygmuntem Wielopolskim, wnukiem Aleksandra, grupującemu stronnictwa prorosyjskie. Legion Puławski walczył od maja do lipca 1915 r. pod Radomiem i Iłżą w składzie korpusu grenadierów rosyjskich. Poniósł tu wielkie straty. Po odwrocie Rosjan z Kongresówki resztki Legionu weszły w skład utworzonej w Bobrujsku Polskiej Brygady Strzeleckiej, liczącej 4 tys. żołnierzy. W 1917 r. powstała z niej Dywizja Strzelców Polskich.