PRL.
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR).
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), powstała w grudniu 1948 r. w wyniku połączenia Polskiej Partii Robotniczej (PPR) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), po usunięciu z PPS działaczy przeciwstawiających się połączeniu i po przeprowadzeniu czystki wśród członków obu partii (w 1948 r. z PPS usunięto ok. 25% członków, z PPR usuwano członków oskarżając ich odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne).
Do 1989 r. PZPR kierowała totalitarnym systemem władzy w Polsce. Artykuł 3 konstytucji PRL z 19 lutego 1976 r. stanowił: "Przewodnią siłą polityczną społeczeństwa w budowie socjalizmu jest Polska Zjednoczona Partia Robotnicza". PZPR dążyła do kontrolowania wszelkich przejawów życia społecznego i była ściśle podporządkowana sowieckiej partii komunistycznej. Podstawy ideowe PZPR formalnie opierała na doktrynie komunizmu. Jako perspektywiczne cele ostateczne PZPR deklarowała utworzenie w Polsce społeczeństwa socjalistycznego (bez zasadniczych podziałów społecznych będących skutkiem istnienia własności prywatnej) oraz zwycięstwo komunizmu na całym świecie.
Główną zasadą organizacji PZPR był tzw. centralizm demokratyczny (w teorii - demokratyczne wyłanianie władz i podejmowanie decyzji), faktycznie główną rolę w PZPR odgrywały władze wykonawcze (Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy komitetów partyjnych). Biurokracja partyjna dublowała funkcjonowanie wielu instytucji, szczegółowo nadzorowała ich działalność. Biuro Polityczne i Sekretariat KC oraz egzekutywy właściwych komitetów decydowały o obsadzie wszystkich ważnych stanowisk we wszelkich instytucjach i organizacjach w Polsce. Partią kierował I sekretarz KC z grupą najbliższych współpracowników, dysponujący dyktatorską władzą. Władze PZPR były ściśle powiązane z władzami Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, polityka PZPR, a tym samym polityka państwa była pod wpływem Związku Radzieckiego. Status PZPR stanowił "... historycznie sprawdzona solidarność i braterstwo łączy dziś Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą z Komunistyczną Partią Związku Radzieckiego..." i "W sojuszu Polski ze Związkiem Radzieckim [PZPR] widzi warunek niepodległości, nienaruszalności granic i socjalistycznego rozwoju naszego kraju." i "Partia ... dba o umacnianie Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej...".
PZPR liczyła w 1949 r. 1,4 mln członków, w 1951 - 1,1 mln, w 1957 r. - 1,4 mln, w 1959 r. 1 mln, w 1965 r. - 1,8 mln., 1970 - 2,3 mln., w 1980 r. 3,1 mln., w 1982 r. - 2,2 mln., w 1990 r. - 1 mln. Odsetek robotników należący do partii spadał z ponad 50% w 1949 r. do 38% w latach 80.
W latach 50. PZPR dążyła do stalinizacji Polski, tzn. przekształcenia ustroju politycznego, gospodarki i instytucji społecznych naśladując rozwiązania radzieckie, takie jak stosowanie terroru jako podstawowej metody rządzenia, likwidacja własności prywatnej w gospodarce, rozbudowa systemu biurokratycznych, likwidacja organizacji niezależnych, samorządu terytorialnego, rozbudowa przemysłu, nastawionego w na produkcję zbrojeniową, indoktrynacja ideologiczna społeczeństwa, przede wszystkim młodzieży.
Po śmierci Stalina (marzec 1953 r.) w warunkach stopniowego rozkładu systemu stalinowskiego i narastającego buntu wielu środowisk społecznych, w PZPR, szczególnie po śmierci Bieruta (marzec 1956 r.), ujawniły się podziały w kierownictwie partii. W październiku 1956 r. nastąpił zwrot polityczny wymuszony i poparty przez większość społeczeństwa, który umożliwił ograniczoną demokratyzację systemu, m.in. poprzez zaprzestanie masowego terroru (zachowano instytucje przemocy) i zmiany w polityce gospodarczej.
Kolejna zmiana kierownictwa PZPR nastąpiła podczas masowych strajków i demonstracji robotników w grudniu 1970 r.). Dokonano zasadniczych zmian w składzie władz partyjnych. W 1971 r. wprowadzono program modernizacji technicznej gospodarki i podniesienia poziomu konsumpcji, oparty na kredytach zagranicznych, ale nie przewidujący usprawnienia systemu zarządzania. Jednocześnie rozbudowywano system podporządkowania władze państwowych PZPR.
Masowe strajki (czerwiec - sierpień 1980 r.) i powstanie Solidarności spowodowały kolejną zmianę składu kierownictwa i próbę zachowania monopolistycznej pozycji PZPR. Wprowadzenie stanu wojennego w grudniu 1981 pozwoliło PZPR na odbudowanie monopolu władzy. W połowie lat 80. partia przeszła wewnętrzne załamanie, liczba jej członków spadła o ok. 1 mln., w tym odeszło prawie 80% członków w wieku do lat 30) i traciła wpływy w wielu środowiskach (zobacz: przemówienie Mariana Orzechowskiego na wojewódzkiej konferencji sprawozdawczo - wyborczej w Ostrołęce w 1983 r.).
W latach 1988-89 wysunięto koncepcję Okrągłego Stołu i zawarto porozumienie z reprezentantami Solidarności. Po przegranych wyborach 4 czerwca 1989 r. PZPR utraciła monopolistyczną pozycję i oddała władzę. Jesienią 1989 r. organizacje partyjne usunięto z przedsiębiorstw i instytucji państwowych. Władze partii doprowadziły do jej rozwiązania 29 stycznia 1990 r. na XI Zjeździe PZPR.
